Biljarda

Sve do pojave Petra II Petrovića Njegoša nije bilo uslova za razvoj savremenih urbanih centara. Mladi mitropolit, obrazovan i dobro informisan o aktuenim evropskim kulturnim tokova, preduzeo je niz koraka ka modernizaciji i urbanizaciji svoje malene prestonice. U izvjesnom smislu više svjetovni nego duhovni vladar, Petar II osjećao je potrebu za izgradnjom nekog većeg objekta javnog karaktera koji bi, pored rezidencijalnog, imao i prostor za smještaj državnih institucija. Prema nacrtima Rusa Jakova Ozereckovskog, u blizini Cetinjskog manastira, podignuta je 1838., za ondašnje crnogorske prilike, monumentalna gradjevina. Zgrada, dužine oko 72 i širine oko 8 metara, sa dva aneksa duga po 13 metara, posjeduje prizemlje i sprat sa 25 prostorija. Oko duge centralne zgrade nalaze se prostrana dvorišta flankirana ogradnim zidovima sa kapijama i četiri kule na uglovima. Zgrada je dobila naziv Biljarda, – po bilijaru, omiljenoj  gospodarovoj igri. Izgradnjom » Biljarde », veči dio političkog i kulturnog života izmješten je iz Cetinjskog manastira. U novoj zgradi rado su se okupljali crnogorski glavari i ugledni stranci a u njoj su bili smješteni i ključni organi vlasti – Senat i Perjanici – oružana garda. Sve do 1910. u tu će biti sjedišta raznih ministarstava, pojedinih državnih institucija i srednjih škola. Za vrijeme austrougarske okupacije Crne Gore tokom I svjetskog rata sa južne strane » Biljarde » izgradjen je paviljon sa reljefom Crne Gore. Danas je Biljarda muzej posvećen njenom tvorcu Mitropolitu Petru II Petroviću Njegošu.

Dvor Kralja Nikole

Etapa ubrzanog razvoja Cetinja nastupa tokom vladavine Nikole I, knjaza i kralja, poslednjeg dinasta porodice Petrović Njegoš. 1863. godine, crnogorski knjaz Nikola naložio je izgradnju dvorca za potrebe stanovanja knjaginje Darinke udovice Danila. Narod novu gradjevinu prozva ubrzo kao » Palac ». Medjutim, četiri godine kasnije, crnogorski suveren je odustao od prvobitne ideje i svoju dvorsku rezidenciju iz obližnje Biljarde seli u novosagradjeni objekat. Godine 1871. “Palac” dobija dva krila a 1910. svečani ulazni trijem kao i savremeno električno osvjetljenje. Dvorski kompleks posjeduje prostarno dvorište na koje se sa istočne strane nadovezuje smišljeno planiran park.

Brojna knjaževska i kraljevska porodica, tokom višedecenijske Nikoline vladavine, živjela je u dvorcu neupadljive spoljašnjosti manirom svojstvenim bilo kojoj uglednijoj evropskoj dinastiji. Za razliku od skromnog eksterijera unutrašnjost je opremljena luksuznim namještajem, persijskim tepisima, umjetničkim slikama i skulpturama i brojnim drugim izvanrednim djelima primijenjene umjetnosti.

Funkcija dvora se gasi nakon crnogorske kapitulacije u I svjetskom ratu i od 1926. u zdanju je formiran muzej. Tom prilikom su sačuvani neki autentični dvorski ambijenta u dobrom dijelu enterijera sačuvan je i originalan namještaj. Danas je u Nikolinom dvoru smješten muzej istorijskog karaktera sa bogatim zbirkama, oružja, ratnih trofejnih zastava, odlikovanja, umjetničkih slika, persijskih tepiha i dr.

Plavi dvorac

1884. godine godine dovršava se izgradnja prestolonasljednikovog dvorca u čiji kamen temeljac je uklesana jedna pjesma knjaza Nikole. Objekat, nazvan u novije vrijeme “Plavi dvorac” predstavlja jednu od najljepših gradjevina urbanog tkiva Cetinja. Arhitekta ovog ljupkog zdanja radjenog u maniru kasnog ampira nije poznat. Izgradnja prestolonasljednikovog dvorca imala je za Cetinje veliki značaj, jer je nakon početka radova crnogorski gospodar izjavio da će Cetinje ostati trajna prestonica Crne Gore nakon čega se grad ubrzano izgradjuje i teritorijalno širi. U medjuratnom periodu i u toku II svjetskog rata u ovoj elegantnoj zgradi sa pilastrima od crvenog teraco kamena sa zlatnim kapitelima je radila Velika Gimnazija. Danas je Dvorac u funkciji izložbene galerije.

Englesko poslanstvo

Za razliku od nekih drugih evropskih sila koje su svoje misiju na Cetinju smjestile u raskošne građevine, objekat Engleskog poslanstva je projektovan kao vila tipa » cottage », diskretan i dobro uklopljen u okruženje. Izgrađena je u blizini nekadašnjeg starog hotela » Lokanda », po projektu engleskog arhitekte Hartija, 1912. U ovoj ljupkoj gradjevini sa zatvorenim trijemom, nakon odlaska Engleza, smjenjivali su se: rezidencija Bana Zetske Banovine, rezidencija Predsjednika Crne Gore, Klub kulturnih i javnih radnika, Gradska biblioteka i čitaonica » Njegoš » a danas je prostor namijenjen potrebama Muzičke Akademije.

Rusko poslanstvo

Uskladu sa odlukom Ruskog imperatosrskog Praviteljstva, 1900. godine počinje izgradnja Ruskog Poslanstva. Projekat Italijana Koradinija, u kasnom baroknom maniru, realizovan je 1903. godine. Skulptoralni ukrasi na glavnoj fasadi i oblik i raspored otvora daju ovoj gradjevini posebnu harmoničnu ljepotu. Rusko poslanstvo, nekada sa kultivisanim parkom, okruženo je lijepom metalnom ogradom sa glavnim ulazom gdje su postavljene dvije manje zgrade – stražarnice. Nakon I svjetskog rata u zgradi su egzistirale razne školske ustanove a bila je i u funkciji Dječije Bolnice. Danas nekadašnje Rusko Poslanstvo koristi Fakultet likovnih umjetnosti.

Zetski dom

U okviru cetinjske čitaonice, osnovano je 1883. godine na Cetinju prvo Dobrovoljno pozorišno društvo, iako grad nije imao pozorišnu zgradu. Društvo 1884. godine donosi odluku o pokretanju inicijative za izgradnju pozorišta. Donatorski prilozi za podizanje gradjevine koja će se zvati “Zetski dom” pristizali su ne samo iz svih krajeva Crne Gore već i iz svih južnoslovenskih prostora, kao i iz inostranstva. Prema projektu trogirskog arhitekte Josipa Sladea ovaj južnoslovenski Panteon završen je 1888. godine. U decembru iste godine izvedena je i prva pozorišna predstava – “Balkanska carica” autora knjaza Nikole I. Pozorište je imalo barokno pročelje sa satom koje je stradalo prilikom požara u vrijeme austrougarske okupacije 1916. – 1918. godine. Nekadašnji enterijer nije se razlikovao od ambijenta bilo kog srednjeevropskog manjeg pozorišta. Iznad sale kapaciteta 250 gledalaca postojala je tavanica ukrašena sa sedam monumentalnih umjetničkih slika muza umjetnosti čiji je autor bio češki slikar Ženišek koji je sličnu dekoraciju stvorio i u čuvenom praškom Narodnom divadlu. U ovoj mitskoj zgradi gostovala su sva najznačajnija imena eksjugoslovenskog glumišta kao i mnogi značajni inostrani umjetnici. Danas je zdanje u funkciji Kraljevskog pozorišta.

Katolička crkva Sv. Antuna

U stvaranju prepoznatljivog evropskog ambijenta Cetinja, poseban kvalitet dao je projektanski rad italijanskog arhitekte Koradinija. 1901. godine, po njegovom projektu i nakon odobrenja knjaza Nikole motivisanog razvijanjem vjerske tolerancije, započeta je na Cetinju izgradnjka katoličke crkve Sv. Antuna. Usljed kompleksnosti projekta za čiju su realizaciju bila neophodna velika finansijska sredstva, nije se ispoštovao prvobitni ambiciozni gradjevinski plan već, je , znatno reduciran, objekat dovršen 1912. godine.

Austrougarsko Poslanstvo

I zmeđu 1896. i 1899., po projektu arhitekte Josipa Sladea, izgrađena je zgrada austrougarskog poslanstva. Zidana od klesanog kamena sa neoromaničkim portalima. U okviru zdanja posebno je zanimljiv katolička crkva sa neoromaničkim portalom, neogotičkim prozorima – nekada sa vitražima i gornjom zonom glavne fasade gdje su u tri niše postavlljene figura Bogorodice sa Hristom izmedju dva andjela. Nakon osvajanja Crne Gore u I svjetskom ratu auostrugarske okupacione vlasti u nju smještaju sjedište Vojnog generalnog guvernerstva za Crnu Goru. Izmedju prvog i drugog svjetskog rata u bivšema poslanstvu se nalazila komanda zetske divizije pa se zato danas često u narodu ova zgrada naziva i kao Divizija. Više godina u Sladeovoj gradjevini su funkcionisale razne školske ustanove a danas je sjedište Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Nekada je oko zgrade Austrougarskog poslanstva postojao uredjen park sa teniskim igralištem okružen lijepom metalnom ogradom na kamenim podestima.

Crnogorska banka

Godine 1906. osnovana je Crnogorska Banka koja smješta svoje prostorije u privatnu kuću Miloša Lepetića. Nakon četiri godine kuća je nadogradjena za sprat i radikalno renovirana. Fasada ove gradjevine, gradjena od tesanog kamena, ima dosta dekorativnih plastičnih elemenata – vijenci, konzole, nadvratnici, natprozornici – kao i interesantnu bravariju što je čini nalik na reprezentativnije objekte starog Kotora i Dubrovnika. Danas je u njoj smješten Muzej centralne banke Crne Gore.

Francusko Poslanstvo

J edno od najneobičnijih i možda najljepše javno zdanje Cetinja, predstavlja objekat Francuskog Poslanstva. Najveća zasluga za izgradnju ovog luksuznog zdanja pripada francuskom ministru – rezidentu akreditovanog kod crnogorske vlade – grofu Serseju. Poslovi na podizanju i opremi zdanja izvršeni su u periodu 1909. – 1910. godina. Medju Cetinjanima je dugo bila popularna legenda da je projekat francuskog Poslanstva realizovan na Cetinju, ustvari bio namijenjen Kairu pa je nekom greškom u poštanskom saobraćaju dospio na Cetinje. Ipak, ovu zgradu sa vrtom i ogradom, po nalogu ondašnjeg Ministarstva inostranih poslova Francuske, projektovao arhitekta Pol Gode specijalno za crnogorsku prestonicu. Arhitektonske karakteristike ovog zdanja čine izvanredni detalji eksterijera i enterijera – raznobojna keramika, naglašen fasadni vijenac, krov sa dimnjacima, vanredno izradjena stolarija i bravarija, mermerni kamini… Nakon odlaska Franuza po izbijanju I svjetskog rata u njihovom Poslanstvu su bile smještene Narodna a potom i Srpsko – Albanska banka. Danas je u funkciji objekta Centralne Narodne biblioteke » Djuradj Crnojević«.

Vladin dom

U vrijeme proglašenja Crne Gore za kraljevinu, 15. avgusta 1910. godine, završeni su radovi na monumentalnoj zgradi Crnogorskog Parlamenta – “Vladinom domu”. Raskošno zdanje u stilu baroka i renesanse smješteno je na veoma atraktivnoj lokaciji starog urbanog jezgra – na prostoru izmedju Njegoševe “Biljarde” i brda Medovine. Na glavnoj fasadi, iznad masivnog balkona, pored gradskog sata, ističe se prefinjena dekorativna plastika. Zgradu je remek djelo italijanskog arhitekte Koradinija, koji je autor još nekoliko objekata u garadu. Pravougaoni gabarit objekta dimenzija 66 x 52 metra, sa unutrašnjim atrijumom u dimenziji 39 x 36 metara, činio je u svom vremenu ovu velelepnu gradjevinu najvećom u Crnoj Gori. Oko 7.000 kvadratnih metara unutrašnje površine služilo je pored funkcije sjedišta crnogorske vlade i Skupštine, i radu mnogih drugih institucija – pošta i telegraf, štamparija, privremeno pozorište… Danas se u Vladinom domu nalazi Narodnu muzej Crne Gore.